8 մարտ 2025ին, մեր դասախօսն էր ԼՇՀ դասընթացքի ուսանողներուն ծանօթ՝ գրականագէտ եւ թարգմանիչ Րաֆֆի Աճէմեանը, որ այդ օր սահիկներու ընկերակցութեամբ ներկայացուց քիչ ընթերցուած ու նոյնքան ալ քիչ ընկալուած գրող մը՝ Ինտրան (Տիրան Չրաքեան, 1875-1921), որուն ծննդեան 150ամեակն է այս տարի։
Աճէմեան դասը սկսաւ նշելով, որ Ինտրան թէ՛ արձակագիր է եւ թէ՛ բանաստեղծ։ Ան հեղինակն է Ներաշխարհ արձակ գործին (1906) եւ Նոճաստան բանաստեղծութիւններու հատորին (1908), ինչպէս նաեւ բազմաթիւ յօդուածներու եւ փորձագրութիւններու. ու թէեւ Ինտրայի բանաստեղծութիւնները արժանի են մեր ուշադրութեան, սակայն Ներաշխարհն է, որ մեզի կը պարզէ հեղինակին ներհայեցողական եւ վերծանումի կարօտ՝ փիլիսոփայական տեսադաշտը։ Խօսելէ առաջ Ինտրայի կեանքին մասին, Աճէմեան նշեց, որ անոր գործին մէջ կարեւոր դիրք կը գրաւէ իր ծննդավայր Սկիւտարը, որն է պարագան նաեւ շարք մը արեւմտահայ գրողներու։ 1500ական թուականներէն սկսեալ հայաբնակ այդ թաղամասի անուան հետ կապուած են այնտեղ ցցուող նոճիները՝ իրենց երկնասլաց ու մշտադալար տեսքով, յատկապէս գերեզմանատուներու մէջ։ Սկիւտարի դրացնութեան մէջ, ըսաւ Աճէմեան, կայ Չամլըճայի բլուրը, ուր նոյնպէս կ՚աճին նոճիներ, որոնց մասին՝ Պետրոս Դուրեան իր ընկերոջ Վարդան Լութֆեանին յիշատակին ձօնած տողերուն մէջ կը գրէ, «Ո՜հ, կը յիշե՞ս Չամլըճայի / Սարը նստած լո՜ւռ մըխայինք / Ուր շուք տային մեզի նոճիք / Սեւ հովանոցք վշտահարի»։
Սկիւտար ծնած Տիրան Չրաքեանը իր նախնական ուսումը ստացած է թաղամասի Սբ. Խաչ վարժարանին, իսկ երկրորդական ուսումը՝ համբաւաւոր Պէրպէրեան ուսումնական հաստատութեան մէջ։ Այս վերջնոյն հիմնադիրը՝ Ռեթէոս Պէրպէրեան խոր ազդեցութիւն թողած է պատանի Տիրանին վրայ, խրախուսելով զինք որ ստեղծագործէ (տե՛ս Ներաշխարհի մուտքին Ինտրայի տողերը իր կրած ազդեցութեան մասին)։ Բանաստեղծին պատանութեան ընկերներու վկայութեամբ, այդ տարիներուն արդէն իսկ ներսուզուելու միտում ցուցաբերած է Ինտրա, իր մենակեաց եւ ինքնամփոփ խառնուածքով։ Նոյնպէս պատանութեան տարիներուն է, որ Տիրան Չրաքեան յայտնաբերած է իր նկարչական ձիրքը ու ինքզինք գտած գրականութեան կամ գեղանկարչութեան ասպարէզ մտնելու ընտրանքին առջեւ։ 18 տարեկանին ան հրատարակած է իր առաջին բանաստեղծութիւնը՝ «Ծովուն զղջումը», իսկ 21 տարեկանին՝ իբր գծանկարիչ սկսած աշխատակցիլ թրքական «Սերվէթ-ի-Ֆինուն» պարբերաթերթին։
Բարձրագոյն ուսման հետեւելու մտադրութեամբ, Ինտրա նոյն տարին ճամբորդած է նախ Փարիզ, ապա Ժընեւ։ Երկու քաղաքներուն մէջ ալ ծանրաբեռնուած է ապրուստ ապահովելու հոգով։ Հոս տեղին է յիշել, ըսաւ Աճէմեան, որ Զապէլ Եսայեանի Կեղծ հանճարներ երգիծական վիպակին տիպարներէն Տաճատ Չարըքեանը նոյնինքն Տիրան Չրաքեանն է, որ կը ձաղկուի Եսայեանի գրիչով։ 1898ին, իր դասընկերոջ Միքայէլ Կիւրճեանի հրաւէրով Ինտրա ուղեւորուած է Եգիպտոս, սակայն այնտեղ իր հօր մահուան բօթը ստանալով, շտապով վերադարձած ծննդավայրը եւ այնտեղ ստանձնած ուսուցչական պաշտօն։ Յաջորդ տարին Տիրան Չրաքեան ամուսնացած է Վերժին Պէյազեանի հետ, որուն բանաստեղծը տուած է Իռենա անունը իր Ներաշխարհին մէջ։
Դարավերջի տարիներուն է, որ Տիրան Չրաքեանը դարձած է Ինտրա եւ գրած Ներաշխարհը. ան թէեւ գործը աւարտած է 1900ին, սակայն գրքին հրատարակութիւնը ուշացած է մինչեւ 1906: Տարօրինակը այն է, հաստատեց Աճէմեան, որ երկը լոյս չտեսած՝ արդէն իսկ աղմուկ յառաջացած էր անոր շուրջ, յատկապէս գրքի բովանդակութեան զարտուղի բնոյթին պատճառաւ։ Մամուլին մէջ նոյնիսկ գրախօսականներ երեւցած են, երբ հատորը տակաւին հասանելի չէր բոլորին։ Որպէս պատասխան իր գրքին հրապարակային ժխտական ընդունելութեան, Ինտրա «Բիւզանդիոն» թերթին մէջ հրատարակած է «Ներաշխարհն իր հեղինակէն դիտուած» խորագրով յօդուածաշարքը։